Você atingiu a métrica limite de leitura de artigos

Identifique-se para ganhar mais 6 artigos por mês!

Já sou assinante!

terça-feira, 10 de junho de 2025
15.9 C
Pomerode
15.9 C
Pomerode
terça-feira, 10 de junho de 2025

Relatos, Retratos e Memórias de nossa história – Parte II

Confira a segunda parte das narrativas que contam a história de Pomerode e região ao longo do século XX

Indígenas e imigrantes, uma relação conflituosa

Várias abordagens sobre a relação Indígenas/Imigrantes já realizamos, e, novamente, não estamos aqui para julgar as condições históricas que criaram o ambiente favorável ao conflito, estamos meramente trazendo fatos relatados por um lado da história.

Como primeiro destaque, enaltecemos a entrevista feita em 2002 em Pomerode com o senhor Heinrich Ittner (in memoriam), filho de Wilhelm Ittner e Emma Bruske Ittner. Conduziram a conversa Claudio Werling e Luís Carlos Brotzki (in memoriam).

O relato compreende um ataque de índios à família de imigrantes Ittner. A transcrição foi feita na língua Platt/Pomerana em 2021 e adaptada para a leitura.

memórias Registro feito pelo pomerano Klaus Granzow em sua passagem na década de 1970 por Pomerode. O agricultor Willy Krüger em frente à sua residência. Foto: Livro Pomeranos sob o Cruzeiro do Sul

Original em Plattdütsch/Língua Pomerana

Mien Groutüllrer sünd ut Dütschland kåme. Un dai sünd mit Fründe nå Brasilien inwandert. Un sai häwe sich upbucht in “Benedito Central”. Dat wäir åwer alles Urwald. Un as sai rinnekåme sünd, häwe sai sich (dai Koloniste) seihr mit dai Bugers (die Indianer) bekämpft. Un wat mien Groutüllrer wäire, dai häwe dunn ain ganz Tail Kinner hat.

Un denn harre’s ock noch aier klaier Kind un dat Kind wäir nur drai Weeke ult. Dat wäir aier Määke, wat noch in dai Waig leege hät. Un denn häwe dai Bugers sai oiwerrascht un mien Groutüllrer alle dout måckt. Un dai häwe dat Vaih (Vieh), dai Patte (Warzenenten) wat då wäire, dat häwe’s denn alles dout måckt. Wat häwe’s denn braitpeert (breitgetrampelt) un in dem Huus häwe’s dai Beere (Betten) denn alle zerfätte (zerfetzt).

Dai Beere un dai Kissen wat då wäire, dai häwe’s denn upschnäre (aufgeschnitten) un dai Feere (Federn) hinschüürt (hingeschüttet). Un dai Tüüch (die Tücher) häwe’s denn mitnåhme, wat von dai Beere wäire. Une denn häwe’s mien twai Tante, twai Unkels un miene Groutüllrer ümbröcht. Mier Papa Wilhelm, mier aier Unkel Albert un mier Unkel Otto häwe sich dunn ock noch reet (gerettet).

Nuu kann ick nich genau säge wo dai ainzelt alle genau in ware. Dai (Opa un Oma) häwe so’ne grout Wanduhr un då wäir aine Kaste dran wäst. Un aier hät sich in dai Uhrkaste vorsteckt von dai Bugers.

Un aier anrer is up dai Boine (Dachboden) gåe un hät sich då hinner ain Maisschicht vorsteckt. Un då wäire dai rout Wespe ock wäst un dai hät Mais upe sich roiwerschüürt (rübergeschüttet).

Un so künne dai Bugers eem nich finne. Un mien Groutüllrer harre so’ne grout Waschkammel (dai Mul/eine große Holzschüssel) hat un dai anert is denn unner dai Waschkammel, hai hät sich dai Waschkammel ümkippt (umgekippt) un hät sich då unner vorsteckt.

Un eem häwe dai Bugers ock nich funne. Un dai, wat in dai Wanduhr wäir, då sünd’s nich ranne gåe, wail dai Uhr ain Zaigen gäwe hät. (Die Wanduhr hat geläutet.) Un dat Koikengeschirr/dat Koikengerät, wat dai Schöttel (Schüsseln) wäire im Spind, då wäir noch Melk in wäst, dat häwe’s utschüürt (ausgeschüttet), åwer dai Schöttel häwe’s mitnåhme.

Un dai Pött (Töpfe), wat wäire tam Båhne kåke, dai wäire jå alle ut Iese, dai häwe’s ock alle mitnåhme. Un wat dai Flint an dai Wand wäir, dat wäir aine Winschester, bienå so as ain “Fuzil”, dai häwe mien Groutüllrer nich meihr nåhme kreege, denn dai Bugers wäire oiwerraschend un mit Gewald rinnekåme in’t Huus.

Un as sai dat alles måckt häwe, denn sünd’s biegåe (beigegangen) un de Kopp hier affellt (abgefellt); dit hier, dat Gesicht, dat (Fell) vom Kopp von dai Groutüllrer un dai Tantes häwe’s denn mitnåhme. Dat klaier Kind, wat dai Tante is wäst, dat häwe’s mitnåhme! (…) Un dai Jungs wäire nuu alleine un müüste sich so doirchschlåge! (…) Aint mutt ick noch vortelle.

Dat dörw ick nich utlåten. Wo’s då mien Groutüllrer dout måckt häwe. Dat klain Määke då, dat wat dai Tante wäir, drai Weeke uld, dai häwe’s mitnåhme, dai Bugers. Un dai häwe’s dunn då båwen in Ibirama nåhere funne.

Dai Regierung hät då Tuun måckt, dai Bugers im Reservat låte. (Referindo-se neste trecho a reserva indígena de Ibirama, antiga colônia Hansa-Hamonia) Un då in Ibirama häwe’s denn rutefunne, dat dat ain Düütsch wäir. Dunn wäir sai 43 Jåhre ult. Jå, 43 Jåhre wäir dai bie dai Bugers un dai Bugers häwe dai grouttreckt (großgezogen).

Dai Tante wäir all vorfriegt im Bugerstamm un hät all Kinner hat. Dai Bugers häwe dunn beståhe (gestanden), dat sai dat då måckt häwe, dat sai mien Groutüllrer ümbröcht (umgebracht) häwe un dat sai dat Määke mitnåhme häwe.

Un dai Tante is nåhher denn ock bald stuurwe, denn sai hät Sult im Eete kreege un dat wäir sai nich gewöhnt un hät dick Faut kreege so as wäir dat Wåtersucht! (…)

Heinrich ainda destaca que dois tios e o seu pai sobreviveram ao ataque: Albert Ittner (pedreiro) no bairro da Velha em Blumenau, Otto Ittner agricultor em Rio dos Cedros e o pai Wilhelm Ittner, agricultor na região do Ribeirão dos Russos em Benedito Novo.

Entrevista Cláudio Werling e Heinrich Ittner. Foto: Acervo Cláudio Werling

Entrevista feita pelo pesquisador, ator, escritor e autor Pomerano Klaus Granzow com Fritz Ninow em Pomerode

O relato remonta à época de conflitos entre colonos e indígenas em nossa região, em especial no Vale do Rio do Testo em Pomerode. Fritz Ninow (in memoriam) concedeu a entrevista ao pesquisador e autor pomerano Klaus Granzow (in memoriam) publicado em seu livro: “Pommeranos unter dem Kreuz des Südens”.

Essa obra da literatura pomerana no Brasil teve sua tradução feita para a língua portuguesa no Espírito Santo em alusão aos 150 anos da imigração Pomerana naquele Estado, e seu título adaptado em português para “Pomeranos sob o Cruzeiro do Sul” de 2009. Obra traduzida por Selma Braun sob coordenação geral de Hilda Braun.

Na época da entrevista feita por Granzow, seu Ninow já tinha 84 anos de idade, levando em conta o fato da edição de pesquisa ter sido publicada em 1975 pela Editora Horst Erdmann, o entrevistado hoje teria mais de 130 anos de vida.

Vejamos o relato em Platt/Pomerano transcrito por Klaus Granzow: “As mien Großüllere hierher keime, sind´s von Blumenau naoh Pomerode trocke, dat gaw ower kein Straot, bloß ein Picad (Schneise). Alles müßte sei tau Faut dräge. Daormaols sin ok väl Bugers ut dem Wald utbraoke un hewwe paor Familche dot maokt. Denn mien Großüllere keime hier hen mank de Bugers. De Bugers keime ut dem Testo rute. Dei Familch, dei daor waohne deer, heit Manske. Dei Keerl was taom Arbeere naoh dem Nachbar gaohe, un de Fru was mit de Kinner im Huus. Dat ein Mäke was all bittske grötter, dei war graor biem Brot rinnebringe vom Backe, de annere Kinner weere noch klenner, daor seggt dat grot Mäke tau ehre Mutter: ‘Mutter, daor kaomme Wanderes! ’ De Mutter hett ower nich daornaoh käke, un dat Mäke sieht mit maol, dat de Lüür Bugers weere un löpt rasch in de Wald. De Mutter un de kleine Kinner keime nich mehr weg, un so hewwe dei Bugers sei ümbröcht. Dat weer de erst Fall hier. Wat schulle de Pommern nu maoke? Jao, doar wurd dat so maokt as öwerall: dat wure Bugerjägers instellt, dat weere Karl Wäg, Fritz Wäg und Karl Gies. Dei sin denn morgens all mit ehre Flinte daor bowen ruppe gauhe, hinner de Stell, wo de letzt Bewohner läwe deer, un naohmirrags keime´s werrer runne. Hewwe väl im Wald rümmerschaote. Daor hewwe de Bugers dat doch mit de Angst kräge un hewwe sik vertreckt. Denn sin´s naoh Itoupava trocke un hewwe doar ok väl anstellt. Ower doar wure denn ok Indianerjägers instellt, un denn sin de Bugers wierer trocke. Bloß ein Fru hewwe´s noch ümbröcht!”

*Não alteramos a escrita deste relato, permanecendo idêntico à escrita original de Klaus Granzow no livro citado.

valorização Roseana Buettgen Fischer, na biblioteca da Escola Municipal Olavo Bilac, prestigiando a obra de Klaus Granzow, em especial o livro “Pomeranos sob o Cruzeiro do Sul”. Foto: Cláudio Werling

Dai falsch Bugers (Os índios falsos)

Trecho adaptado da entrevista realizada por Cláudio Werling e Luís Carlos Brotzki (in memoriam) com o senhor Werner Siewerdt com a participação de Fridolin Brotzki e Kurt Grützmacher (todos in memoriam). A entrevista foi realizada em 15 de junho de 2002 na localidade de Rio Javali I em Jaraguá do Sul.

recordação Werner Siewerdt, que fez o relato sobre os “Índios falsos”, também fazia parte da Bandinha Aurora, bastante prestigiada em sua época. Werner é o quarto da direita para esquerda nessa capa de disco. Foto: Genemir Raduenz

“Ick ka’ juch ain Geschicht vortelle, wat mier Våter mie oft vortellt hät. Dat is passiert wo mier Våter noch in dai Schaul güng. Un denn aine Dag kömmt aine Gerücht vom “Luz” roiwer. LÜÜR, LÜÜR! Rott juch t´hoop, denn dai Bugers kåme. Hie oiwer dem Luz-Barg. Denn Dåge lang häwe dai Lüür hie denn saihe dat båwen in dai Barge Rouck wäir. Då steegt Rouck up! Jå, då sünd Bugers, sääre dai Lüür. Un denn häwe sich dai Keerls hie, wat dai Bewåhner all wäire, dai häwe sich alle t’hoop rott mit eere Voirlåres; harre’s jå nur, denn Hinnerlåres gaiw dat dunn noch gårnich. Un denn sünd’s ainfach lous. Ümmer in so’ne klain Trupps un sai wulle dai Bugers då vorjåge. Un häwe dai ock vorjågt, nur dat wäire kain Bugers. Sai häwe denn dai Füürhoupen funne un dai angebliche Bugers wäire denn all weg. Dai häwe wohl dat Rassle hört un sünd af. Mier Papa säär, dat wäir wegem Landgeschäfte, wat dai måcke wulle. Dat sünd kaine Bugers wäst, nur wek Lüür wegem Landgeschäfte! Dai wulle dai Lüür hie nur ängste, dat’s sich vortrecke schulle. Un da häwe’s sich vorkäke! Also, tam Schluss wäir dat alles nur aier Betrug, denn gewisse Lüür häwe vom “Luz” Füür måckt un wulle dai Lüür hie nur ängste un vorjåge/vordriewe! ” Seu Fridolin Brotzki complementa em língua alemã: “Dass sie das Land in die Wolle kriegen!” O seu Werner conclui: “Genau dat! Un wierer häwe’s hie denn kain falsch Bugers und ock kain echt Bugers meihr tau saihe kreege, so as ick dat waite dau! ” Nesta parte o seu Kurt continua: “Åwer Burgers-Äxte häwe’s hie doch funne, dai wäire hie doch funne! Dat sünd so’n spitze Äxte wäst! ” Seu Werner complementa: “Jå, ut Stain häwe’s dai måckt; aine grout Kunst wäir dat. Jå, ut Stain häwe’s dai denn hackt. Ick häw noch ain saihe kreege, ain Äxt! ” Seu Kurt acrescenta: “Ick ock noch!” Seu Werner finaliza este assunto: “Un in Bööm rupetaus häwe sich dai Burgers denn Treppe rinehackt, då sünd’s denn rupe steegt. Un wo båwen denn Immeneste häwe sätte, då häwe’s sich dai Immeneste mit Hoinig rute hackt, mit eere Äxte ut Stain! ”

nos dias atuais Casa que pertencia a Werner Siewerdt na localidade de Rio Javali – Jaraguá do Sul. Atualmente a propriedade é cuidada pela filha, Irmhild Siewerdt Schwanz. Foto: Irmhild Siewerdt Schwanz

Os falsos índios (versão em língua portuguesa)

Sobre o tema índios eu posso lhes contar uma história que o meu pai sempre contava. Este fato aconteceu quando meu pai ainda frequentava a escola. Um certo dia surgiram boatos/rumores (Gerüchte) vindos da região do Morro da Luz. “Pessoal, vamos nos unir/juntar, pois os índios estão vindo pela região do Morro da Luz”.

Durante dias as pessoas/habitantes da região tinham visto fumaça no céu vindo da região do Morro da Luz. As pessoas concluíram em se tratar de fumaça dos acampamentos dos índios. Em virtude disto os moradores aqui se juntaram e homens formaram pequenos grupos armados com “Vorderlader”, espingardas ainda carregadas pela frente, pois as modernas armas (Por exemplo, o Teschäng-Gewehr) já carregadas por trás (Hinterlader) ainda não existiam na época do acontecido. E assim armados saíram para espantar os ditos índios.

E também os espantaram. Quando chegaram lá nos locais da fumaça, encontraram estes já abandonados. Os ditos índios fugiram antes da chegado dos grupos de colonizadores. Meu pai disse-me, que na realidade se tratava de uma grande enganação/tramoia (Betrug) de pessoas mal intencionadas querendo fazer negócios com as terras (Landgeschäfte) do pessoal aqui, com o intuito de assustar os moradores forçando estes a abandonar as suas terras. Mas se deram mal! Seu Werner resume e conclui.

Por fim, como já mencionado, tratava-se apenas de uma tramoia para assustar as pessoas com o objetivo de fazer negócios com as terras destas. E não tiveram sucesso. Nesta parte o seu Kurt acrescenta: “Mas machadinhas dos indígenas encontraram aqui na região, não é mesmo? Eram machadinhas assim bem pontiagudas!”.

“Sim, eles faziam estas de pedra, era uma grande arte. Eu ainda cheguei a ver uma destas machadinhas de pedra”. “Eu também!” Acrescenta o seu Kurt. Os indígenas utilizavam as machadinhas para fazer “escadas” nos troncos das árvores para poderem chegar até as colmeias de abelhas para colher o mel, finaliza o seu Werner.

passado Registro feito no antigo Salão Maass, em Testo Central Alto, local onde Ralf Reinke vivenciou muitos “Quebra Cacos” (Polderåwend). Atualmente esse salão não existe mais e dele derivou o “Salão Luedtke” presente na comunidade. Foto: Elia Voigtlaender

Dai Polderåwend bie dai Hochtied.

Relato feito na língua Platt/Pomerana e na língua Alemã (Deutsch) por Ralf Reinke de Pomerode, filho de Hartwig e Friedlied Reinke, ambos agricultores. Sendo neto de Hermann e Selma Reinke. Hermann foi mestre carpinteiro (Zimmermann), construtor de armações de telhado e ranchos. Hai hät Dackstühler un Schuppe bucht!.

Segue o relato sobre as Festas de “Quebra Caco”.

Denn will ick nuu a’ bittske vortelle, wie dat hie in Testo Central Alto im Sål mit dem Polderåwend wäir. (Bie Måß/antigo Salão Maass un dunn spårer bie Lüdtke/Salão Luedtke)
Wenn denn Hochtied wäir, denn wure dai Lüür inlåd und dunn wäir dat denn so. Dai häwe denn alle, wo inlåd wäire, wat hinbröcht dåhin, wo dai Hochtied fiert wur. Wek Lüür häwe Patte bröcht, wek Huihner, wek Puuten, orer Huihnereiger, Botter, Käis, un so wierer. Bet dunnerstags müüste dai Lüür, dai wat wat hinbringe wulle, dat alles hinbröcht häwe; taum Schlachten dunn Friedag. Un denn sünd dai Fruuches friedags nåmirdågs hingåe taum Schlachten un denn hät ock noch Kaffi geewt nåmirdågs. Dunnmåls wure dai Feeder vo’ dem Feedervaih dröig afroppt; wat häwe’s denn noch verköfft taum Koppküsse un Feederdeck utstoppen. Dai uller Erich Voigt (Bekannt as Feder Voigt) hie båwen hät dai Feeder un Duunen denn öfter köfft. Dunn nåhher wure dai (die Patten/Enten, die Hühner, die Puten, u.s.w.) denn afbröicht (abgebrüht), utschlacht, utfüllt/utstoppt, insult un in so’ne grout Hultkammel rinnestellt taum Utloupen un taudeckt mim Dauck, wegem dai Flaige. Biem Schlachten wur dat Blaut upfånge mim Schöttel un Essig bieschüürt, dat dat nich dick wure däir. Mit dai Hälser, dai Flüchte-Spitze, dai Fuit un mim Blaut wur Schwartsuer kåkt. Un friedags åwends, då kaime denn dai Keerls un dai Kinner von dai Fruuches, wo mithulpe schlacht häwe. Ock dåbie wäire dai Bruutlüür (Bruutmann un Bruut) mit Familch, dai Bruutdainers mit dai Bruutmääkes un all dai Lüür, wat inlåd wäire tau Hochtied. Un då häwe denn dai alle Schwartsuer geete mit gebråt Aibi. Un as dat alles voroiwer wäir, denn kaime dai Bruutdainer un Bruutmääkes (die Trauzeugen) mit dai Scherwe/mim Scherwen rinne im Sål. Un dat Geschirr wur denn alles hinschmätte un kaputtpeert. Bie Schmidte/Schmidt häwe sich dai Lüür dat Geschirr taum Scherwen hålt. Un denn hät dat Bruutpår dat denn alles t´hoop feegt un wegdrågt in Säck. Un dat häwe’s denn draimål måckt. Taum Glück bringe foir dem Bruutpår. Und das haben die Leute beim Polterabend denn Dreimal gemacht. Das heißt, die Scherben vom Geschirr in den Saal reingeschmissen und dann wieder alles zusammengefegt und dann in Säcken rausgetragen. Drei mal wurde es wiederholt, weil es dem Glaube nach Glück für das junge Ehepaar bringen sollte. Entsprechend der alten Redewendung: “Aller guten Dinge sind drei!” Das war damals noch so in den 60er Jahren. Ich bin 61 geboren, da war ich sieben, acht Jahre alt. Diesen Brauch/diese Tradition habe ich damals noch mit meinen Eltern miterleben dürfen. Das war so immer sehr schön!

Registro Ralf Reinke, Vilson Werling e Romario Reinke na propriedade da família Reinke em 2023. Foto: Duan F. Lueders
reunião Encontro do grupo de descendentes Pomeranos na propriedade de Roland Ehlert, em Testo Central Alto, em 21 de maio de 2022. Momentos nos quais ocorrem muitas trocas sobre a cultura pomerana. Da esquerda para a direita na fileira de trás: Karin Volkmann, Elvira Eggert, Roland Ehlert, Carin Ehlert, Heinz Ramlow (in memoriam), Jaqueline Ramlow, Amanda Werling, Adalberto Werling, Raulina Hornburg, Oswald Hornburg, Werner Hornburg, Ralf Reinke, Genemir Raduenz e Cláudio Werling. Na primeira fileira: Edgar Eggert, Marcos R. Zibell, Margaret Rahn Sievert, Evelina Werling, Vilson Werling, Andréia Hornburg Rahn, Johan D. Strelow e Edson D. Klemann. As crianças: Anne M. Werling, Louis O. Werling, Gustav Raduenz e Ayra Rahn. Foto: Janete D. Werling

Confira o antes e depois da Igreja da Paz

1900

Der majestätische Turm, in dem sich die drei Glocken der jahrhundertealten Igreja da Paz (Friedenskirche) befinden, wurde am Morgen des 25. Februar 1900 mit einer Segnung vom Pfarrer Runte eingeweiht.

2023

A majestosa torre, que abriga os três sinos da centenária Igreja da Paz, foi inaugurada na manhã do dia 25 de fevereiro de 1900, com a bênção feita pelo Pastor Runte.

Proibido reproduzir esse conteúdo sem a devida citação da fonte jornalística.

Receba notícias direto no seu celular, através dos nossos grupos. Escolha a sua opção:

WhatsApp

DEIXE UMA RESPOSTA

Por favor digite seu comentário!
Por favor, digite seu nome aqui